Αιτίες, Συμπτώματα και Τρόποι Αντιμετώπισης
Ως ενήλικοι και μάλιστα πιεσμένοι από το σύγχρονο τρόπο ζωής, συχνά αναπολούμε την παιδική μας ηλικία σαν μια περίοδο ανεμελιάς και ελεύθερης έκφρασης. Συχνά λοιπόν πιστεύουμε ότι τα παιδιά δεν μπορεί να υποφέρουν από στρες, άγχος, κατάθλιψη και τα θεωρούμε ευτυχισμένα και ξένοιαστα. Στο κάτω-κάτω, δεν έχουν εργασιακά προβλήματα, δάνεια και λογαριασμούς που τρέχουν, τη φροντίδα της οικογένειας ή δύσκολες συζυγικές σχέσεις. Γιατί λοιπόν θα μπορούσαν να ανησυχούν και να στεναχωριούνται;
Κι όμως ακόμα και τα πολύ μικρά παιδιά έχουν ανησυχίες και βιώνουν στρες. Το στρες γενικά, είναι αποτέλεσμα των συνθηκών και των απαιτήσεων του περιβάλλοντος ή των διαπροσωπικών σχέσεων, στις οποίες νιώθουμε ότι δεν μπορούμε ή δεν ξέρουμε πώς να αντεπεξέλθουμε. Επίσης μπορεί να είναι απόρροια του τρόπου σκέψης μας και να σχετίζεται με αλλαγές στον εαυτό μας. Ακόμα και τα ευχάριστα γεγονότα της ζωής μπορεί να είναι στρεσογόνα. Ας πάρουμε το παράδειγμα μιας επιθυμητής εγκυμοσύνης, όπου πέρα από τη χαρά που νιώθουμε, αλλάζει ο εαυτός μας και οι σκέψεις μας, ο τρόπος ζωής και οι σχέσεις μας, κάτι που μπορεί να δημιουργήσει έντονο στρες.
Το στρες λοιπόν είναι αναμενόμενο και φυσιολογικό μέρος των αλλαγών στη ζωή μας και της διαδικασίας σωματικής και ψυχολογικής ανάπτυξης του ατόμου. Μπορεί όμως να αποβεί βλαπτικό τόσο για την ποιότητα ζωής όσο και για την υγεία μας εάν είναι υπερβολικό και παρατεταμένο.
Εδώ να σημειώσουμε ότι ως ενήλικοι έχουμε ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα παιδιά: στην πορεία της ζωής μαθαίνουμε στρατηγικές και τρόπους αντιμετώπισης των στρεσογόνων καταστάσεων, ενώ τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα λόγω της περιορισμένης εμπειρίας. Επίσης είναι εξαρτημένα από τους ενηλίκους και δεν μπορούν να είναι αυτάρκη, δεν έχουν διαμορφώσει την ατομική τους ταυτότητα και τις κοινωνικές τους σχέσεις και βιώνουν γρήγορες και σημαντικές αλλαγές στον εαυτό τους. Είναι επομένως αναγκαίο να τα βοηθήσουμε να αποκτήσουν τις δεξιότητες που χρειάζονται ώστε να χειρίζονται αποτελεσματικά το στρες.
Μερικές πηγές στρες στην παιδική ηλικία
- Τα βρέφη και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να έχουν το άγχος του αποχωρισμού και να νιώθουν ανασφάλεια όταν βρίσκονται μακριά από τους γονείς. Έχουν ανάγκη την παρουσία ενός ατόμου που τα βοηθά να νιώθουν ασφάλεια και εμπιστοσύνη και ο αποχωρισμός από τους γονείς να είναι μεγάλη πηγή άγχους. Μπορεί να χρειαστεί να αντιμετωπίσουν την γέννηση ενός αδελφού, τη συμμετοχή σε έναν παιδικό σταθμό, επίσης μπορεί να έχουν διάφορους φόβους καθώς δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη η διάκριση της φαντασίας από την πραγματικότητα.
- Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν έχουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της σχολικής και κοινωνικής ζωής: να αποδώσουν στα μαθήματα, να δημιουργήσουν φιλίες, να ανήκουν σε μια ομάδα, να ασχολούνται με εξωσχολικές δραστηριότητες και να αποκτήσουν νέες ικανότητες. Συχνά τα παιδιά σχολικής ηλικίας πιέζονται από την έλλειψη ελεύθερου χρόνου για παιχνίδι ή για χαλάρωση λόγω του υπερβολικού αριθμού προγραμματισμένων και οργανωμένων δραστηριοτήτων. Οι γονείς παρά τις καλές τους προθέσεις συχνά συμβάλλουν στην αύξηση του στρες, καθώς μπορεί να δίνουν πολύ μεγάλη έμφαση στην επιτυχία, την άριστη απόδοση και την τέλεια συμπεριφορά, ενώ αρκετές φορές αντιμετωπίζουν τα παιδιά σαν μέσο για την επίτευξη δικών τους στόχων και ανεκπλήρωτων επιθυμιών. Το παιδί απογοητεύεται και αγχώνεται όταν δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις πολύ υψηλές προσδοκίες των γονέων, που μπορεί να μην ταιριάζουν με τις δικές τους ικανότητες και ενδιαφέροντα.
- Η εφηβεία είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίδος της ζωής καθώς στις προηγούμενες προκλήσεις προσθέτονται οι σωματικές και γνωστικές αλλαγές, οι ερωτικές διαπροσωπικές σχέσεις, η προσπάθεια για ανεξαρτητοποίηση και απόκτηση της προσωπικής ταυτότητας.
- Τα παιδιά δεν στρεσάρονται μόνο από όσα συμβαίνουν στη δική τους ζωή. Ως μέλη μια οικογένειας και της ευρύτερης κοινωνίας, παρακολουθούν και συμμετέχουν σε όσα συμβαίνουν. Δεν μένουν ανεπηρέαστα από τις διαφωνίες, τους προβληματισμούς και τα άγχη των γονέων και συχνά στενοχωριούνται περισσότερο από τους ίδιους ή υιοθετούν την αρνητική τους διάθεση. Στην πορεία της ζωής βιώνουν κάθε είδους απώλειες, όπως και χωρισμούς, ασθένειες, θανάτους αγαπημένων προσώπων. Από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πληροφορούνται για κάθε είδους δυσάρεστα γεγονότα, φυσικές καταστροφές, πολεμικές επιχειρήσεις, που απειλούν την ασφάλεια αυτών και των αγαπημένων τους προσώπων.
Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία να έχουμε επίγνωση των παραγόντων που προκαλούν αναστάτωση και να παρατηρούμε προσεκτικά τις ενδείξεις στρες στα παιδιά.
Ποια είναι τα συμπτώματα του στρες
Τα μικρά παιδιά δεν έχουν τις δικές μας ικανότητες επικοινωνίας και δυσκολεύονται να εκφράσουν άμεσα και ξεκάθαρα τα συναισθήματά τους. Γι’ αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις το εσωτερικευμένο στρες σωματοποιείται και το παιδί παραπονιέται για σωματικά συμπτώματα και πόνους, μπορεί για παράδειγμα να νιώθει ζαλάδες, αδυναμία, πονοκέφαλο, πόνο στην κοιλιά, ναυτία.
Οι αλλαγές και οι μεταπτώσεις στη διάθεση και τη συμπεριφορά είναι επίσης ενδείξεις στρες. Μπορεί να παλινδρομήσουν σε συμπεριφορές μικρότερων ηλικιών, όπως να βρέχουν το κρεβάτι τους ή αποκτούν συνήθειες όπως το φάγωμα των νυχιών. Μπορεί να κλαίνε υπερβολικά έντονα και συχνά και να παρουσιάζουν υπερβολική προσκόλληση σε αγαπημένα πρόσωπα. Ένα συνήθως ήσυχο παιδί ίσως παρουσιάζει εκρήξεις θυμού, ενώ ένα εκφραστικό και δραστήριο παιδί αποσύρεται και απομονώνεται. Συχνά έχουν δυσκολίες στον ύπνο και εφιάλτες.
Άλλα συμπτώματα στρες μπορεί να είναι η μείωση της αυτοσυγκέντρωσης και της σχολικής απόδοσης, η απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που ευχαριστούσαν το παιδί, αλλαγές στις παρέες και κρίση στις φιλικές σχέσεις. Ακόμα, αντιδραστική ή παραβατική συμπεριφορά, ψέματα, υπερβολικές αντιδράσεις σε μικροπροβλήματα.
Δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε το στρες σε ένα παιδί, καθώς πιθανώς να παρερμηνευθεί ακόμα και ως δείγμα ψυχικής διαταραχής ή σε μεγαλύτερες ηλικίες να δημιουργήσει φόβο στους γονείς ότι το παιδί «έμπλεξε». Καλό είναι όμως πρώτα να ελέγχουμε για τυχόν καταστάσεις που μπορεί να κάνουν το παιδί να νιώθει ότι είναι αδύναμο να αντιμετωπίσει. Επιπλέον να παρατηρούμε δραστηριότητες όπως το παιδικό σχέδιο, το παιχνίδι, το γράψιμο που συχνά δείχνουν ό,τι επίμονα το απασχολεί.
Αντιμετώπιση του στρες
Οι κλασικές συμβουλές εστιάζουν από τη μια στο να βοηθάμε τα παιδιά να κοιμούνται και να τρέφονται καλά, να αθλούνται, να ξεκουράζονται, και να παίζουν αρκετά. Από την άλλη, να δείχνουμε κατανόηση προς το παιδί, να του διαθέτουμε αρκετό χρόνο, να έχουμε ανοιχτή επικοινωνία και να συζητάμε ό,τι το απασχολεί, να το ενθαρρύνουμε διατηρώντας ένα ήρεμο οικογενειακό κλίμα και να το προετοιμάζουμε για πιθανές στρεσογόνες καταστάσεις που θα αντιμετωπίσει (π.χ. επίσκεψη στον οδοντίατρο).
Όλα αυτά είναι σίγουρα σημαντικά και όσο απλά ή κοινότυπα κι αν ακούγονται, συχνά αποδεικνύονται δύσκολα στην πράξη, επομένως καλό είναι να συνεχίζουμε τις προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση. Αλλά τι άλλο θα μπορούσαμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τόσο το παιδί όσο και τον εαυτό μας;
1. Το στρες είναι μέρος της ζωής μας, μας κρατά σε εγρήγορση και μας κινητοποιεί για δράση. Μπορεί λοιπόν να αποτελέσει πηγή βελτίωσης του ευατού μας και ανάπτυξης των ικανοτήτων. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να μην υπερπροστατεύουμε τα παιδιά, προσπαθώντας να αποφευχθεί οποιαδήποτε επαφή με πηγές στρες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι γονείς που αποφεύγουν να συζητήσουν έντονα μπροστά στο παιδί για να μην στενοχωρηθεί, ή παρεμβαίνουν αμέσως σε περίπτωση που το παιδί έχει προβλήματα στο σχολείο. Αν και οι διαφωνίες που αφορούν θέματα ανατροφής του παιδιού δεν πρέπει να συζητούνται παρουσία του, ένα κλίμα τεχνητής ηρεμίας και μυστικοπάθειας δεν βοηθά το παιδί να αναγνωρίσει, να εκφράσει και να διαχειριστεί τα συναισθήματά του. Επίσης, αν προσπαθούμε να το προστατεύσουμε και να λύσουμε αντ’ αυτού όλα του τα προβλήματα, δεν το βοηθάμε να αναπτύξει δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων.
2. Αυτό είναι και το δεύτερο σημαντικό στοιχείο: να διευκολύνουμε το παιδί να αναπτύξει τρόπους επίλυσης των θεμάτων που το απασχολούν, αντί να του παρέχουμε έτοιμη λύση. Επίσης να το βοηθάμε να ανακαλύψει τρόπους εκτόνωσης, όπως το να απασχολείται με μια ευχάριστη και δημιουργική δραστηριότητα, να φροντίζει ένα ζωάκι ή να κρατά ημερολόγιο.
3. Παρόμοιες βέβαια και άλλες αποτελεσματικές στρατηγικές αντιμετώπισης του στρες χρειάζεται να έχουμε και εμείς οι ίδιοι. Οι κοντινοί ενήλικοι παρέχουν μοντέλα συμπεριφοράς στο παιδί. Είναι συχνό φαινόμενο υπερβολικά αγχώδεις γονείς να παραπονιούνται για παρόμοια αγχώδεις συμπεριφορές του παιδιού, χωρίς να αναγνωρίζουν τη δική τους συμβολή σε αυτό. Γι’ αυτό φροντίζουμε να ενημερωθούμε για το στρες και να αναπτύξουμε τεχνικές μακροπρόθεσμης διαχείρισης (π.χ. αλλαγή πεποιθήσεων και τρόπου σκέψης) αντί της βραχυπρόθεσμης αποφυγής του προβλήματος.
4. Σίγουρα ο καθένας μας γνωρίζει τι τον ηρεμεί και τι τον αγχώνει: η σταθερή συμπεριφορά από τους γύρω μας είναι προστατευτικός παράγοντας, ενώ οι απρόβλεπτες καταστάσεις μας στρεσάρουν. Επομένως καλό είναι να προσπαθούμε – στο μέτρο του δυνατού – να παρέχουμε σταθερότητα στο παιδί και μια οργανωμένη καθημερινή ζωή με κάποια πάγια προγράμματα. Χωρίς βέβαια να φτάνουμε στο άλλο άκρο της ακαμψίας και της απαρέγκλιτης τήρησης αυστηρών κανόνων. Επίσης, απλά πράγματα όπως η σωματική επαφή (αγκαλιά), η συναναστροφή με φίλους και η φροντίδα του εαυτού μειώνουν το στρες και σε εμάς και στα παιδιά.
5. Κάθε αρνητικό γεγονός στη ζωή μας έχει και κάποιες θετικές όψεις. Μέσα από δύσκολες καταστάσεις αποκτούμε νέες ικανότητες και μαθαίνουμε καλύτερα τον εαυτό μας. Μαθαίνουμε λοιπόν στο παιδί να απολαμβάνει και να αξιοποιεί τα όσα έχει αντί να γκρινιάζει για όσα δεν έχει και να βλέπει και την άλλη όψη του νομίσματος. Η θετική σκέψη, το χιούμορ και η αισιοδοξία έχουν άμεση συσχέτιση με το επίπεδο ικανοποίησης από τη ζωή μας και την ευτυχία, αλλά και την πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση αντικειμενικών δυσκολιών (π.χ. πιο γρήγορη ανάρρωση μετά από ένα ατύχημα).
6. Και βέβαια να μην ξεχνάμε ότι η επιτυχία δεν έρχεται έτοιμη στο πιάτο, αλλά χρειάζεται να τη διεκδικήσουμε. Να ενθαρρύνουμε το παιδί να αναπτύξει διεκδικητική (και όχι επιθετική ή παθητική) συμπεριφορά, σεβόμενο τα όρια των άλλων αλλά πάνω απ’ όλα έχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό του (αυτοπεποίθηση). Εξάλλου το στρες δημιουργείται από μια αίσθηση αδυναμίας αντιμετώπισης όσων συμβαίνουν, γι’ αυτό είναι σημαντικό να πιστεύουμε καταρχήν στην αξία μας (αυτοεκτίμηση) και κατά δεύτερον στις δυνάμεις μας.
7. Όπως είπαμε και στην αρχή, το στρες είναι μέρος της ζωής μας. Όσο και να προσπαθήσουμε αποκλείεται να μη βιώσουμε ποτέ στρες, ούτε και είναι αυτό το ζητούμενο. Επομένως, χρειάζεται να αποδεχτούμε την ύπαρξη στρες και να μην κατηγορούμε το παιδί που αγχώνεται ή να το συμβουλεύουμε ότι ‘δεν πρέπει’ να νιώθει έτσι. Είναι μία φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση και το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να το διδάξουμε να αναγνωρίζει τα συμπτώματα του στρες και να τα αντιμετωπίζει έγκαιρα και όσο μπορεί, με τους τρόπους που προαναφέραμε.
Τέλος να μη διστάζουμε να απευθυνθούμε πρώτα εμείς οι ίδιοι σε ειδικό σύμβουλο ή ψυχολόγο αν νιώθουμε ότι η κατάσταση έχει ξεφύγει ή ότι δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να επικοινωνήσουμε με το παιδί. Και σε μεγαλύτερες ηλικίες να το ενθαρρύνουμε να ζητά και το ίδιο βοήθεια αντί να κλείνεται στον εαυτό του, καθώς όλοι χρειαζόμαστε στήριξη σε κάποιες δύσκολες στιγμές.
© ΤΖΙΝΑ ΧΟΝΔΡΟΥ, M.Sc.
ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ για τη Σύγχρονη Οικογένεια", τεύχος 57, Αύγουστος-Οκτώβριος 2008
